ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆ ՀԱՎԻՏԵՆԱԿԱՆԸ

1885 հունվարի 28 -1920 հունվարի 7
ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՀՈՎՆԱԹԱՆ
Տարիներ շարունակ Վահան Տերյանն ինձ համար եղել է Բանաստեղծ։ Ինչպես այլք, ես էլ եմ նրան
համարել բանաստեղծական խոսքիվարպետ։ Այդպես էլ կա, եթե մոտեցումը, այսպես ասած, աշխարհականի սահմաններից այն կողմ չէ։ Մարմնի միտքը Տերյանին գնահատել է իբրեւ փիլիսոփայի, ոմանք էլ նրան հեղափոխական գործիչ են համարել, նույնիսկ հանձին նրան տեսել են Լենինի զինակցին։ Սա երեւույթի կեղեւն է, արտաքինը, ձեւը։ Մինչդեռ Բովանդակությանը նայելիս, խորանալիս պարզվում է
ճշմարտությունը. այդպես արեւն է դուրս գալիս ամպ-մշուշից եւ Ջիվանու Բառերով ասած. «Առանց վախենալու ցայտում է լույսը»։ Հիրավի, ճշմարտությունը լույս է ու լույսի նման գալիս է մութը ցրելով,
գալիս է պատգամելով։ Քրիստոսն իր առաքյալներին ասում է. «Դուք եք աշխարհի լույսը»։ Այս հավիտենական խոսքը վերաբերում է նաեւ հայ ժողովրդի զավակ Վահան Տերյանին. «Իսկ ես ունեմ լոկ մի լույս, //Վիրավոր մի սիրտ. // Աշխարհում խավար»։ Ահա այս «վիրավոր սիրտը» զորանալ գիտե ու նաեւ զորության կոչել գիտե. «Սիրտդ որպես վառ ատրուշան պահիր վառ, // Չար աշխարհի խավարի դեմ պահիր վառ»։

Եվ երb խոսում է իր սիրած էակի հետ, երb հաղորդակից է դառնում նրա ցավին, արձագանքում-կանչում է այսպես. «Բայց մի օր զղջումի կսկիծով // Թե դառնաս քո անցած ճամփեքով, // Եկ ինձ մոտ, ես կելնեմ քո դիմաց // Իմ հոգու խորանի լույսերով»։ Հիրավի, լույսի պատկերով է Տերյանը տեսնում. «Ասա, իմ Աստղիկ, իմ կյանքի փարոս»։ «Անունդ թող փարոս լինի ինձ // Սեւ կյանքի եւ դառը մահու դեմ»։ Լույսի պատկերով եւ նաեւ Երկիր Նաիրին. «Վտարանդի, երկրում աղոտ, // Լուսե՜ղ, քեզ եմ երազում»։ Լույս ու լուսեղեն է տեսնում նաեւ իր կյանքը. «Կյանքս, նա էլ մի լուսեղեն երազ էր»։ Եվ այս լույսը մանկությունից է գալիս, «Երb լուսեղեն էր եւ՛ խինդ, եւ՛ թախիծ»։

Ահա այդ լույս-լուսեղենով մտավ աշխարհ եւ վկայեց. «Պիտի բանաս սիրտդ բորբոք ամեն սրտի դեմ, // Պիտի լինես միշտ հրահրուն եւ միշտ լուսեղեն»։
Վահան Տերյանը, ուրեմն, այն անձն է, այն հայորդին, որն իր էության մեջ լույս է կրում։ Եթե կուզեք իմանալ, ասածս էությունն իսկ, ինքնին, լույս է եւ ձգտումն ու կանչն է, բաբախը լույսի ու «Լուսավո՛ր, անել լեռնագագաթներ»-ի։ Լույսի կանչ, ասել է թե՝ Աստծո եւ աստվածայինի կանչ։ Այս տեսակետից, Տերյանի բանաստեղծությունները դիվային եւ աստվածային ուժերի բախման արտացոլումն են. «Որքան մութը սեւ, այնքան ես համառ»։ Հաղթական հոգի ունենալ, հաղթական կյանքով ապրել։ Այս է խնդիրը։ Այս «մութն» էլ որ կա, կյանքի կեղծն է, նման է ստվերի։ Թեեւ ասացի՝ Տերյանի բանաստեղծությունները, բայց դրանք իրականում ավելին են, քան բանաստեղծությունը, վեր են բանաստեղծությունից։ Տերյանը եւս վեր է բանաստեղծ լինելուց։ Ասել եմ, գրել, ինքն իրենից բաներ հորինողը հավիտենության հետ աղերսներ ունենալ չի կարող։ Բանաստեղծությունը գրելով չէ, բանաստեղծությունը լսելով է եւ տեսնելով։ Այս լսելն ու տեսնելն Աստծուց են: Տերյանն ուղղակի խստովանում է, որ ոչ թե ինքը գրում է, այլ դրանք, այսինքն՝ բանաստեղծությունները, «գրվում» են։ Նույնիսկ տարակուսած էլ է, թե ինչ է իր գրածը։ Իսկ ինչ վերաբերում է տպագրելուն, այդ մասին չի էլ մտածում, որովհետեւ ամեն բան իր կատարմանն է հասնում ժամանակի լցվելուն հետ։ Խոսքը որ կա, ձայն ունի. Տերյանին լսելի է ձայնը։ Խոսքը պատկեր ունի։ Տերյանին տեսանելի է խոսքի պատկերը։ Բառը մարմին ունենալուց բացի, հոգի ունի, այն է՝ կյանք, կենդանություն ունի։ Բառը գույն ունի, ձայն ունի, տեսք ունի։ Լեզվի համակարգը որ կա, մտածողությամբ է եւ բառերի բերած խորհրդով։ Բառը բացվել, այցելել, այսինքն՝ հայտնվել, միանալ գիտե։ Բառը հաղորդակցվել գիտե ոչ միայն բառի, այլեւ լեզվային համակարգի հետ։ Տերյանը ոչ թե դիմում է լեզվի ու լեզվամտածողության այս կամ այն համակարգին, այլ համակարգն ինքն է հայտնվում նրա էության մեջ եւ սկսում գործել։ Աստվածաշնչում ասված է. «Կյանքն ու մահը լեզվի ձեռքին է»։ Իհարկե, ուղղակի պիտի չհասկանալ։ Այս «ձեռքը», անշուշտ, մարդունն է եւ ոչ թե լեզվինը։ Դեպի բարին պիտի հակված լինես, որպեսզի բարությամբ լցվես։ Մտքի եւ զգացման բարին, ազնիվն ու անկեղծը ու նաեւ անմեղը առաջինը
ո՞ւմ են հայտնվում։ Իհարկե, նրան, ով երեխայի մաքրությամբ է։ Այն որ Տերյանը գրում է. «Եվ հնչում է որպես աղոթք // Արքայական քո լեզուն», նշան է այն բանի, որ ինքը էությամբ մաքրված է։ Լեզուն բերում է աղոթքի հոգին։ Ո՞ւմ է բերում։ Իհարկե, նրան, ով պատրաստ է աղոթքի.

Ես կանգնած եմ լուռ, անչար է հոգիս,
Թախիծս խաղաղ անուրջի նման,
Էլ չեմ անիծում ցավերը կյանքիս,
Էլ չեմ տրտնջում վիճակիցս ունայն։

Այստեղ մարմին չկա, մարմինը տեղի է տվել։ Եվ աղոթքի հոգին որ լեզվի մեջ է, հայտնվում է ոչ միայն մարդ-մաքրվածի էությանը, այլեւ բնությանը, որ օրհնված է։ Աղոթքի հոգին՝ լեզվի մեջ, աղոթքի նույն հոգին՝ մարդու եւ բնության մեջ։ Այնտեղ, ուր բացակա է չարը, այսինքն՝ Աստծո արարչագործությունից դուրս եղածը, ներկա է աղոթքի հոգին։ Եվ այդպես, միեւնույն հոգիների իրար գալով, ծնվում, հայտնվում է հրաշքը.
Պարզ ջրի վրա եղեգը հանդարտ,
Անդողդոջ կանգնած էլ չի շշնջում,
Լռին խոկում են երկինք, գետ ու արտ,
Եվ ոչ մի շարժում, եւ ոչ մի հնչյուն։

Ծանր բան է մենակ լինելը, բայց երբ հավատի մեջ ես, այլեւս մենակ չես։ Մենակ են միայն անհավատները։ Իբրեւ վկայություն բերեմ Հիսուս Քրիստոսի խոսքը. «Դուք բոլորդ կգնաք եւ ինձ մենակ կթողնեք, բայց ես մենակ չեմ»։ Մենք նույնպես մենակ չենք, եթե հավատանք։ Ի՞նչ է ասում Աստված. «Ես ձեզ մենակ չեմ թողնի»։ Նկատի ունի ճշմարտության հոգին, որ սուրբ է։ Այդ հոգին, հիրավի, ամեն բանի մեջ է։ Այն որ Վահան Տերյան էությունը ամեն Վանի մեջ որոնում է, ճշմարտության հոգին է, որ սուրբ է։ Այս սրբությունը, ասացի, նա տեսնում է ինչպես լեզվի, այնպես էլ՝ Աստծո արարչագործություն բնության մեջ։ Լեզուն բնություն է, բնությունը՝ լեզու։ Բնությունն իր բառ-բարբառն ունի, իր ձայնն ունի, իր հնչերանգն ունի։ Բնությունը խոսք է։ Այս «Պարզ ջուրը» խոսք է, այն էլ Աստծո խոսք։ Այս պարզ ջրի վրա հանդարտ, անդողդոջ կանգնած եղեգը էություն է, այն էլ աստվածային էություն, որ նույնպես կանգնած է աղոթքի։ Այս քառատողն ինքնին վկայություն է Աստծո արարած աշխարհի հոգեւոր եւ մարմնական ներդաշնակության։

Եղեգը մարդացած է, Վահան Տերյան էության անձնավորումն ունի, Վահան Տերյան մարդ-անհատականությունն էլ իր հերթին հաղորդակցության մեջ է եղեգի հետ, բնույթով նույնացած է, եղեգի նման,մերված է պարզ ջրին, երկնքին, գետին, արտին ու արարչագործ աշխարհին։ Այս բանաստեղծությունը խաղաղության հոգին է կրում եւ միաժամանակ լուսավորում նույն այս
խաղաղության ուղին, ուղի, որ անցնում է, ասացի, բնության աստվածային էության միջով։ Այս «լռին խոկելը» աղոթքի կանգնելու եւ աղոթելու արժեքն ունի, այս լուռ մտածողությամբ, այս խոնարհությամբ, այս հնազանդությամբ, այս իմաստությամբ երկիրը հաղորդակցվում է երկնքի հետ, այն է՝ մարմինը հաշտության է գալիս հոգու հետ. «Ես կանգնած եմ լուռ, անչար է հոգիս»։ Այս «Ես»¬ը մարմինն է, որ կանգ է առել, այլեւս չի գնում ցանկության հետեւից։ Այս հոգին նույնպես այն հոգին չէ։ Երբ որ այն հոգին էր, այսինքն՝ երբ որ նախկին հոգով էր, «անիծում էր ցավերը կյանքի»։ Ի՞նչ է տեղի ունեցել։ Տեղի է ունեցել հոգու նորոգում. «Էլ չեմ անիծում ցավերը կյանքիս, // Էլ չեմ տրտնջում վիճակիցս ունայն»։ Տերյանը լսել եւ հասկանալ գիտե բնության լեզուն։ Եվ եթե մեկ այլ սրբության լեզու կա, բնության լեզուն է։

Մարդկային լեզվի սրբությունն եւս կապված է բնության ու բնության լեզվի հետ։ Իսկ ի՞նչ է բնությունը։ Աստծո խոսք։ Վահան Տերյանը, ուրեմն, որպես էություն, Աստծուն ու աստվածայինին հաղորդակից է բնությամբ, աղոթքի լեզու-արքայականով եւ, իհարկե, Աստվածաշունչ մատյանով։ Այս երեքը միասնաբար նրան միացնում են Մեծ Հոգու հետ։

You must be logged in to post a comment Login

Մեկնաբանություն

newspaper templates - theme rewards